Kinh nghiệm một số quốc gia trong phòng chống bệnh không lây nhiễm

Xét về khía cạnh kinh tế, thiệt hại do 5 nhóm bệnh không lây nhiễm chính: Bệnh tim mạch, ung thư, đái tháo đường, bệnh phổi mạn tính và bệnh tâm thần kinh có thể gây ra tổn thất lên tới 47 nghìn tỷ USD trong 20 năm tới. Tại Việt Nam, bệnh không lây nhiễm là nạn dịch của tương lai đã xảy ra trong hiện tại. Nghiên cứu gánh nặng bệnh tật năm 2008 tại Việt Nam cho thấy bệnh không lây nhiễm chiếm 71% tổng gánh nặng bệnh tật và tử vong của cả nước. Tháng 5 năm 2013, Hội đồng y tế thế giới đã thông qua Chiến lược toàn cầu về phòng chống bệnh không lây nhiễm giai đoạn 2013 - 2020 và 9 mục tiêu tự nguyện toàn cầu cần đạt được đến năm 2025, đồng thời khuyến nghị các quốc gia thành viên xây dựng chiến lược/kế hoạch phòng chống bệnh không lây nhiễm cấp quốc gia để triển khai chiến lược toàn cầu và khu vực.

Nhận thức được tầm quan trọng của phòng chống bệnh không lây nhiễm, các quốc gia đã có những chính sách nhằm bảo vệ người dân trước nạn dịch này. Những ví dụ thành công trên thế giới có thể cung cấp những ý tưởng cũng như bài học kinh nghiệm quý báu đối với Việt Nam.

1. Kế hoạch vì sức khỏe người Nhật

 Cũng tương tự như Việt Nam, Nhật Bản đang phải đối mặt với gánh nặng rất lớn của các bệnh không lây nhiễm, đặc biệt khi tốc độ già hóa dân số tăng nhanh (tuổi thọ trung bình ở nam giới và nữ giới tương ứng là 80 và 87). Trong năm 2012, tử vong do bệnh không lây nhiễm chiếm tới 79% tổng số tử vong, chủ yếu là các bệnh ung thư, tim mạch, bệnh phổi mạn tính và đái tháo đường. Chính vì thế, Chính phủ Nhật Bản luôn coi việc nâng cao sức khỏe, dự phòng và kiểm soát bệnh không lây nhiễm là nội dung quan trọng trong mọi kế hoạch chăm sóc sức khỏe của quốc gia.

Từ năm 1978 Nhật Bản đã phát động và thực hiện các kế hoạch 10 năm về nâng cao sức khỏe. Đến nay, kế hoạch này trải qua 3 chu kỳ. Chu kỳ thứ nhất từ năm 1978 với chủ đề “Nâng cao sức khỏe tiếp cận chu kỳ vòng đời”, chu kỳ 2 bắt đầu từ 1988 với khẩu hiệu “Năng động tuổi 80”. Chu kỳ thứ 3 bắt đầu từ năm 2000 với tiêu đề “Vì sức khỏe người Nhật thế kỷ 21”.

Kế hoạch quốc gia vì sức khỏe người Nhật đề ra 70 chỉ tiêu trong 9 lĩnh vực (dinh dưỡng hợp lý, hoạt động thể lực, phòng chống tác hại thuốc lá, đồ uống có cồn, nghỉ ngơi và sức khỏe tâm thần, sức khỏe răng miệng, phòng chống bệnh tim mạch, đái tháo đường, ung thư). Kế hoạch tập trung vào thiết lập môi trường hỗ trợ nâng cao sức khỏe có sự tham gia của tất cả các ban ngành đoàn thể và mỗi cá nhân với sự cam kết mạnh mẽ của chính phủ nhằm đạt được các mục tiêu về sức khỏe cho mọi công dân. Việc lập kế hoạch triển khai được thực hiện từ chính quyền trung ương đến các địa phương. Trên cơ sở kế hoạch của chính quyền trung ương, chính quyền các cấp xây dựng và triển khai kế hoạch phù hợp với đặc điểm của địa phương. Cách tiếp cận tập trung vào 4 nhóm giải pháp: Vận động tăng nhận thức và sự ủng hộ; thiết lập mạng lưới triển khai và hỗ trợ kế hoạch các cấp; tăng cường phối hợp, điều phối các hoạt động nâng cao sức khỏe để đảm bảo tính hiệu quả; và thúc đẩy nghiên cứu, giám sát, xây dựng chính sách dựa vào bằng chứng. Sự vào cuộc của chính quyền các cấp, từ trung ương tới các địa phương chính là điểm nhấn cơ bản, và là mấu chốt cho sự bền vững cũng như những thành công của các kế hoạch nâng cao sức khỏe của Nhật Bản.

Từ bài học kinh nghiệm này cho thấy để triển khai các hoạt động phòng chống bệnh không lây nhiễm thì vai trò của một mình Bộ Y tế là không đủ, mà cần có sự cam kết mạnh mẽ từ Chính phủ cũng như sự tham gia phối hợp của các ban ngành, đoàn thể để xây dựng một xã hội Việt Nam khỏe mạnh.

2. Kế hoạch vì sức khỏe nhân dân của Hoa kỳ

Tại Hoa Kỳ, các bệnh không lây nhiễm chiếm tới 88% tổng số tử vong năm 2012. Để đối phó với thách thức của sự gia tăng các bệnh không lây nhiễm, ngay từ năm 1980 Hoa Kỳ đã xây dựng một kế hoạch vì sức khỏe nhân dân với tên gọi “Healthy People”. Kế hoạch này bao gồm các mục tiêu quốc gia về y tế công cộng cần đạt trong 10 năm tiếp theo và  một khung kế hoạch tập trung vào các hoạt động ưu tiên về y tế công cộng, nhất quán và có điều chỉnh theo thời gian. Từ trước năm 1990 Hoa Kỳ cũng đã có nhiều hoạt động nâng cao sức khỏe, tuy nhiên chưa có một kế hoạch tổng thể, có tính phối hợp ở cấp quốc gia. Bản kế hoạch “Vì sức khỏe nhân dân” với các chu kỳ 10 năm bắt đầu từ năm 1990 đã khắc phục được các yếu điểm của các hoạt động đơn lẻ trước đó. Tới nay, Hòa kỳ đang thực hiện chu kỳ thứ 3 bản kế hoạch này, với tên gọi “Vì sức khỏe nhân dân năm 2020”.

Thế mạnh của kế hoạch này là phối hợp và thống nhất các nỗ lực và mục tiêu y tế trên toàn quốc, được chỉ đạo bởi chính phủ liên bang thông qua một nhóm chuyên trách liên ngành. Việc tổ chức triển khai kế hoạch được điều phối bởi Văn phòng phòng chống bệnh tật và nâng cao sức khỏe Liên bang - Bộ Y tế với sự phối hợp của các cơ quan Bộ Y tế, các Bộ ngành, Trung tâm thống kê y tế quốc gia, các sở và phòng y tế địa phương. Kế hoạch vì sức khỏe người Mỹ huy động sự tham gia của tập đoàn vì sức khỏe nhân dân (2200 tổ chức và các tình nguyện viên), các tổ chức cộng đồng, các cá nhân, gia đình toàn nước Mỹ. Các bang và vùng lãnh thổ sử dụng kế hoạch Vì sức khỏe nhân dân như một khung hướng dẫn để cải thiện sức khỏe, y tế trong bang của mình. Kinh phí để triển khai kế hoạch lấy từ ngân sách địa phương hoặc xin hỗ trợ bằng cách Đề xuất với chính phủ liên bang cung cấp cho từng dự án (Ví dụ: năm 2011 có 49 dự án cấp cho 49 Tiểu bang). Mỗi bang và vùng lãnh thổ có một điều phối viên cho kế hoạch để đảm bảo kế hoạch y tế và phát triển của bang hoặc vùng lãnh thổ phải phù hợp với mục tiêu của kế hoạch Vì sức khỏe nhân dân.

Kế hoạch vì sức khỏe nhân dân có phạm vi rộng, tuy nhiên cũng có trọng tâm gồm 10 chỉ số y tế quan trọng liên quan đến hoạt động thể lực, thừa cân béo phì, sử dụng thuốc lá, lạm dụng chất gây nghiện, hành vi tình dục có trách nhiệm, sức khỏe tâm thần, thương tích và bạo lực, chất lượng môi trường, tiêm chủng, và tiếp cận với dịch vụ y tế. Báo cáo đánh giá sau 20 năm thực hiện (tính đến năm 2010) đã thu được những kết quả khả quan như: tỷ lệ sử dụng rượu ở học sinh trung học giảm từ 32% xuống 25%, tỷ lệ người hút thuốc lá trong nhóm người trưởng thành giảm từ 24% xuống còn 21%, còn trong nhóm học sinh trung học tỷ lệ này giảm từ 40% (1999) xuống 26% (2009), tỷ lệ tử vong do tim mạch và đột quỵ giảm 30% sau 10 năm, tử vong do ung thư cũng giảm đáng kể.

So sánh với tình trạng hiện nay của Việt Nam, bệnh không lây nhiễm là nạn dịch của tương lai đã xảy ra trong hiện tại, với gánh nặng bệnh tật và tử vong toàn quốc lên tới 71%. Việc phòng chống bệnh không lây nhiễm và yếu tố nguy cơ là rất cần thiết và cấp bách. Từ bài học của Hoa Kỳ cho thấy vai trò của Y tế công cộng trong việc triển khai các hoạt động chăm sóc sức khỏe ban đầu cũng như tầm quan trọng của cam kết chính phủ và sự phối hợp liên ngành để điều phối, triển khai các hoạt động đó. Kết quả lớn nhất mà kế hoạch “Vì sức khỏe nhân dân” Hoa Kỳ đã đạt được đó là việc tăng cường nhận thức cho mọi người từ cấp chính phủ đến cộng đồng về tầm quan trọng của nâng cao sức khỏe cũng như quan điểm “Nâng cao sức khỏe là trách nhiệm của mỗi người dân Hoa Kỳ”.

3. Mô hình Quỹ Nâng cao sức khỏe của Thái Lan (ThaiHealth)

Cùng chung tình trạng phải đối mặt với sự gia tăng nhanh chóng của bệnh không lây nhiễm trên toàn cầu, Thái Lan đã thành công trong việc thiết lập một cơ chế tài chính bền vững cho hoạt động nâng cao sức khỏe nhân dân, đó chính là Quỹ Nâng cao sức khỏe Thái Lan, với tên gọi ThaiHealth. Quỹ này được ra đời từ năm 2001, thông qua một đạo luật cùng tên. Nguồn tài chính của Quỹ được hình thành từ khoản phụ thu được tính bằng 2% giá tính thuế tiêu thụ đặc biệt đối với 2 sản phẩm có ảnh hưởng đến sức khỏe là thuốc lá và rượu bia. Quỹ được hình thành với mục tiêu nâng cao sức khỏe cho người dân với tầm nhìn mọi người Thái Lan đều được sống trong môi trường xã hội và tự nhiên có lợi cho sức khỏe.

Theo ước tính quỹ nâng cao sức khỏe của Thái Lan chỉ chiếm 1% tổng chi cho y tế hàng năm nhưng đã cung cấp tài chính cho trên 1000 dự án nâng cao sức khỏe mỗi năm. Quỹ nâng cao sức khỏe của Thái Lan được điều phối bởi Ban quản lý gồm đại diện của 8 bộ ngành và 8 chuyên gia độc lập. Các bộ ngành trong ban quản lý gồm: Ủy ban phát triển kinh tế xã hội quốc gia, Thư ký thường trực của Văn phòng Thủ tướng, Bộ Tài chính, Bộ Giao thông Vận tải và truyền thông, Bộ Nội vụ, Bộ Lao động và Phúc lợi xã hội, Bộ Giáo dục, Bộ Y tế, Bộ Đại học. Trong năm 2012 Quỹ đặt ra 9 nhóm mục tiêu chính bao gồm: giảm tiêu thụ thuốc lá 10% từ năm 2012 đến 2014, giảm tỷ lệ HIV xuống còn 1/3 so với hiện tại vào năm 2016, giảm tỷ lệ béo phì, giảm tỷ lệ dùng rượu xuống dưới 27%, tăng cường hoạt động thể lực trong nhóm > 11 tuổi lên 80%, tăng tỷ lệ số gia đình hạnh phúc, tăng tỷ lệ cộng đồng sức khỏe, tăng số người Thái trên 15 tuổi có nguồn sống chính đáng, 50% dân số sử dụng 400g rau quả mỗi ngày, giảm tử vong do tai nạn giao thông xuống dưới 10/100.000 dân. Hàng năm Quỹ phải báo cáo Quốc hội kết quả hoạt động và sẽ có các đánh giá độc lập định kỳ đối với các hoạt động của Quỹ.

Sau một thời gian thực hiện mô hình quỹ nâng cao sức khỏe, đến năm 2010, Thái Lan đã đạt được những thành tựu: xây dựng 21 văn bản chính sách công (Chiến lược quốc gia về kiểm soát thuốc lá 2010 - 2014, Chiến lược kiểm soát rượu, Nghị quyết về quản lý thừa cân béo phì, Luật bình đẳng giới…), 10 văn bản cấp tỉnh/địa phương, 2 tổ chức mới (Bệnh viện NCSK cấp huyện)… và góp phần giúp Thái Lan đạt được nhiều kết quả cụ thể như giảm tỉ lệ hút thuốc chung ở người trưởng thành từ 35% (1991) xuống 19% (2009), từ năm 1999 đến năm 2009 số tử vong do tai nạn giao thông giảm từ 11.267 xuống còn 10.717 ca, tỷ lệ lạm dụng rượu bia ở nhóm trên 15 tuổi giảm 19,8% khi so sánh giai đoạn 2003-2004 với giai đoạn 2008-2009. Mô hình này được đánh giá là rất hiệu quả và bền vững do đảm bảo được nguồn tài chính lâu dài và huy động được các ngành, các cấp và đông đảo các tổ chức xã hội và các cá nhân tham gia xây dựng và thực hiện các sáng kiến nâng cao sức khỏe trên toàn quốc.

4. Chiến lược quốc gia vì người Australia khỏe mạnh đến năm 2020

Tại Australia, béo phì, sử dụng thuốc lá và lạm dụng bia rượu nằm trong nhóm các yếu tố nguy cơ hàng đầu gây bệnh tật và tử vong sớm. Tỷ lệ thừa cân béo phì ở trẻ em nam 7 - 15 tuổi tăng từ ≈ 11% năm 1985 lên đến ≈ 25% năm 2007, và từ ≈ 12,5% đến ≈ 27% ở trẻ em nữ 7 - 15 tuổi. Với xu hướng này ước tính tỉ lệ thừa cân và béo phì sẽ chiếm tới 75% trong vòng 20 năm.  Mặc dù tỉ lệ hút thuốc có xu hướng giảm, nhưng hiện khoảng 2.9 triệu người Australia hút thuốc hàng ngày, và sử dụng rượu bia ở mức nguy hiểm ngắn hạn chiếm tới 20%. Tổng chi phí về y tế liên quan đến 3 yếu tố nguy cơ trên chiếm gần 6 tỉ USD/năm, trong khi năng suất lao động tương ứng mất gần 13 tỉ USD.

Sau khi có Báo cáo Nghiên cứu về tác động của già hóa ảnh hưởng đến nền kinh tế Australia trong đó dự đoán áp lực của chi phí tương lai đến hệ thống y tế, năm 2006 Chính phủ Australia đã đề ra “Sáng kiến người Australia khỏe mạnh hơn”. Mục đích của sáng kiến để định hướng hệ thống y tế tập trung ưu tiên cho nâng cao sức khỏe và giảm gánh nặng bệnh không lây nhiễm. Đến năm 2008, Bộ trưởng Bộ y tế và già hóa dân số đã quyết thành lập một nhóm công tác về Y tế dự phòng quốc gia với nhiệm vụ phát triển Chiến lược quốc gia về Y tế dự phòng, tập trung vào các yếu tố nguy cơ hàng đầu đó là béo phì, thuốc lá và rượu bia. Tháng 9 năm 2009, Chính phủ Australia đã thông qua Chiến lược y tế dự phòng quốc gia với tầm nhìn “Australia, quốc gia khỏe mạnh nhất năm 2020”. Để thực hiện chiến lược được hiệu quả, Chính phủ Australia nhận định công tác phòng ngừa bệnh tật và nâng cao sức khỏe là nhiệm vụ của chính quyền các cấp, của các ban ngành, các tổ chức xã hội, các đơn vị và của từng người dân.

Chiến lược cung cấp lộ trình cho một loạt các hành động thiết thực được thực hiện bởi tất cả các ban ngành và mọi người dân Australia. Các hoạt động được tiếp cận theo từng giai đoạn: giai đoạn đầu 4 năm dành cho thực hiện nhiệm vụ ưu tiên cấp bách; giai đoạn 2 điều chỉnh hành động dựa trên kết quả của giai đoạn đầu và từ các nghiên cứu và kinh nghiệm cập nhật; giai đoạn 3 đảm bảo các hành động dài hạn và duy trì. Chính phủ Australia xác định đây là một chương trình cần có sự tham gia của các ban ngành ngoài lĩnh vực y tế, vì vậy đã thành lập Cơ quan Phòng bệnh và Nâng cao sức khỏe quốc gia với chức năng điều phối đa ngành ở cấp quốc gia, địa phương, tư vấn xây dựng chính sách của chính phủ (kể cả chiến lược của các ban ngành khác), xây dựng các bằng chứng, phát triển nguồn nhân lực, điều tra, giám sát, và hỗ trợ triển khai các can thiệp nâng cao sức khỏe.

Về nguồn lực, Chính phủ Australia đã quyết định dành riêng một khoản ngân sách đáng kể khoảng 100 triệu đô-la Australia mỗi năm cho công tác này. Nếu thực hiện theo đúng kế hoạch chiến lược đề ra, kết quả mong đợi sẽ đạt được vào năm 2020 bao gồm giảm 1 triệu người hút thuốc, ngăn chặn 300.000 ca tử vong sớm bởi các bệnh do hút thuốc lá, ngăn chặn 7.400 ca tử vong và làm giảm 94.000 người-năm mất sớm (DALYs) do lạm dụng bia rượu, giảm 330.000 người mắc bệnh phải nhập viện, ngăn ngừa 500.000 trường hợp tử vong do sinh non vì béo phì và tiết kiệm chi phí dự tính gần 2 tỷ Australia đô la cho chăm sóc y tế vào năm 2020. Chiến lược này đã mở ra một cách tiếp cận mới với y tế đó là cách tiếp cận “toàn chính phủ” với phương châm phòng bệnh là trách nhiệm của chính phủ và tất cả mọi người dân.

Có thể thấy từ kinh nghiệm của Australia, các chương trình, kế hoạch về nâng cao sức khỏe và phòng ngừa bệnh tật đều có trọng tâm là phòng chống các bệnh không lây nhiễm. Để thực hiện thành công việc kiểm soát bệnh không lây nhiễm, cần có sự cam kết và vào cuộc của chính phủ và chính quyền các cấp, sự tham gia tích cực của các tổ chức xã hội, và mỗi người dân. Một yếu tố quyết định cho sự thành công là cần có nguồn tài chính bền vững cho hoạt động nâng cao sức khỏe. Chính phủ cần đầu tư thích đáng cho công tác nâng cao sức khỏe và y học dự phòng vì đây là đầu tư chi phí thấp- hiệu quả cao.