Thực hư đường lây nhiễm của "amip ăn não người"

Naegleria fowleri là gì?

Naegleria fowleri là loại đơn bào thuộc lớp chân giả sống tự do ngoài thiên nhiên, trong môi trường nước và đất ẩm nhưng với điều kiện thuận lợi chúng có thể xâm nhập, ký sinh bất thường trên cơ thể người và gây bệnh. Thông thường, những loại đơn bào thuộc lớp chân giả được gọi là amíp cho thuận tiện. Vì vậy, đơn bào chân giả Naegleria fowleri mới được gọi là “amíp”. Chính thuật ngữ “amíp” được sử dụng nên có người nhầm lẫn với loại bệnh lỵ amíp do đơn bào chân giả Entamoeba hystolityca thường gặp.

Theo y văn thế giới, lớp chân giả (Rhizopoda) có nhiều loại đơn bào sống ký sinh và hội sinh ở cơ thể người và các động vật để gây bệnh hoặc không gây bệnh như Entamoeba hystolylica, Entamoeba coli, Entamoeba hartmanni, Entamoeba gingivalis, Endolimax nana, Pseudolimax butschlii, Dientamoeba flagilis... Trong đó Entamoeba hystolylica là loại đơn bào chân giả gây nên bệnh lỵ amíp ở đại tràng và ngoài đại tràng thường gặp trên lâm sàng. Các loại amíp khác như Entamoeba coli sống hội sinh ở đại tràng người; nhưng không chuyển thành thể ký sinh gây bệnh; Entamoeba hartmanni cũng sống hội sinh ở manh tràng người và không gây bệnh; Entamoeba gingivalis sống ở miệng và thường gặp ở những người bị viêm lợi; còn các loại Endolimax nana sống hội sinh ở manh tràng người; Pseudolimax butschlii sống hội sinh ở ruột non, đại tràng người và Dientamoeba fragilis sống ở manh tràng người nhưng cũng không gây bệnh.

Ngoài các loại amíp sống ký sinh và hội sinh ở người có thể gây bệnh hoặc không gây bệnh cho người đã nêu trên; ở ngoài thiên nhiên còn có nhiều loài amíp sống tự do ở trong nước và đất ẩm; trong đó có một số loài bất thường xâm nhập vào cơ thể người để gây bệnh như đơn bào chân giả Hartmanella castellani, Hartmanella culbertson, Acanthamoeba astronysis, Naegleria fowleri...

Đường lây nhiễm của Naegleria fowleri

Qua hai trường hợp tử vong đầu tiên tại nước ta do nhiễm ký sinh trùng loại đơn bào thuộc lớp chân giả Naegleria fowleri gây bệnh viêm não-màng não đã được các chuyên gia và Bộ Y tế xác nhận. Hiện nay, đường xâm nhập của loại đơn bào chân giả này vào cơ thể người để gây bệnh là vấn đề cần được quan tâm để hướng dẫn người dân phòng ngừa một cách cụ thể mặc dù đây là bệnh hiếm gặp.

Bệnh nhân thứ nhất tên P.V.T. 25 tuổi, quê ở Phú Yên, tạm trú tại Q. Bình Thạnh, TP.HCM bị tử vong sau một ngày vào bệnh viện. Khảo sát yếu tố dịch tễ liên quan ghi nhận người bệnh giữa tháng 7/2012 có về quê dự đám cưới người thân, đã cùng bạn bè lặn bắt trai ở bàu nước là một hồ nước lớn gần nhà. Trở lại nơi tạm trú tại TP.HCM, ngày 30/7/2012 bệnh nhân lên cơn sốt, nhức đầu, có tình trạng lơ mơ nên vào bệnh viện. BV. Bệnh Nhiệt đới TP.HCM khám lâm sàng, thực hiện các xét nghiệm cận lâm sàng cần thiết trước và sau khi tử vong đã chẩn đoán người bệnh bị viêm não - màng não với các biến chứng suy hô hấp, xuất huyết tiêu hóa và ngưng tim đột ngột. Xét nghiệm bằng kỹ thuật sinh học phân tử PCR cho kết quả dương tính với đơn bào chân giả Naegleria fowleri. Trường hợp này đã xác định được yếu tố dịch tễ và đường lây nhiễm bệnh một cách tương đối rõ ràng. 

Bệnh nhân thứ hai tên L.T.T, 6 tuổi, cư ngụ tại Tân Đông Hòa, Bình Trị Đông, Q. Bình Tân, TP.HCM tử vong vào ngày 12/8/2012 cũng tại BV. Bệnh Nhiệt đới TP.HCM. Khảo sát yếu tố liên quan ghi nhận bệnh nhi có tiền sử xuất huyết não sau sinh, bị động kinh, chậm phát triển tâm thần vận động; mọi sinh hoạt tắm rửa hàng ngày sử dụng nguồn nước máy và do người thân giúp đỡ, chưa bao giờ bị sặc nước lên mũi họng. Tuy vậy, kết quả phẫu thuật tử thi và xét nghiệm bằng kỹ thuật sinh học phân tử PCR đã cho kết quả dương tính với đơn bào chân giả Naegleria fowleri.

Theo y văn thế giới, ngoài thiên nhiên có nhiều loại đơn bào chân giả thường được gọi là amíp sống tự do ở nước và đất ẩm; trong đó có một số loài bất thường xâm nhập vào cơ thể người để ký sinh và gây bệnh như loại amíp Naegleria fowleri. Các loại amíp tự do bất thường ký sinh gây bệnh cho người thường có triệu chứng bệnh lý của viêm não - màng não. Bệnh mắc phải không phải do nhiễm theo đường tiêu hóa hoặc lây lan trực tiếp từ người sang người mà chủ yếu do tắm và bơi bội ở các bể tắm mất vệ sinh, ao, hồ, sông ngòi... bị nhiễm bẩn. Ngoài ra, cũng có thể bị nhiễm do hít phải amíp thể hoạt động hoặc thể kén trong không khí qua đường mũi, họng. Chất nhầy ở môi trường mũi, họng là môi trường thuận lợi cho amíp cư trú. Từ mũi, họng, amíp xâm nhập đi lên hành não rồi xuyên qua nền sọ vào màng não, lan tỏa vào não, ăn các tế bào não làm hủy hoại thành những túi hoại tử. Trên cơ sở này, phải chăng bệnh nhân thứ hai nêu trên có thể bị nhiễm mầm bệnh do hít phải amíp thể hoạt động hoặc thể kén trong không khí qua đường mũi họng. Loại amíp Naegleria fowleri  nghi ngờ có thể gây nhiễm bệnh cho bệnh nhi vì chúng có khả năng sống trong môi trường đất ẩm, từ đó có thể có trong không khí và trong không khí có cả bụi đất mang mầm bệnh amíp thể hoạt động hoặc thể kén gây bệnh. Vấn đề thực tế này cần được các nhà khoa học, y học cân nhắc, xem xét, nghiên cứu thêm về sự hiện diện của mầm bệnh ở môi trường, cảnh quan thiên nhiên nơi bệnh nhân sống, sinh hoạt... khi kết quả xét nghiệm dương tính với amíp Naegleria fowleri đã được khẳng định và không thể chối cãi.

Hồi cứu và đối chiếu

Qua hai trường hợp tử vong đã nêu trên, đối chiếu với bệnh lý lâm sàng ghi nhận  bệnh do loại amíp Naegleria gây nên thường cấp tính. Thời gian ủ bệnh khoảng từ 3 - 5 ngày, trong giai đoạn này thường có triệu chứng nhẹ của viêm đường hô hấp trên nên bệnh nhân ít khi chú ý đến. Sau đó, bệnh khởi phát đột ngột, sốt cao từ 39 - 40oC; bị đau họng, ngạt mũi, nhức đầu dữ dội. Triệu chứng bệnh lý tiến triển nhanh sau từ 2 - 3 ngày rồi xuất hiện dấu hiệu viêm màng não và viêm não. Bệnh nhân trở nên lú lẫn, mất ý thức rồi đi vào hôn mê, co giật và liệt. Hậu quả của biến chứng là người bệnh tử vong trong vòng từ 4 - 7 ngày sau đó.

Hồi cứu bệnh cảnh, diễn biến lâm sàng của hai bệnh nhân đã tử vong tại nước ta và đối chiếu với y văn thế giới mô tả nhận thấy khá phù hợp.  

Triệu chứng bệnh lý trên lâm sàng khi nhiễm amíp Naegleria fowleri diễn biến khá nhanh, có thể nhầm lẫn với bệnh lý viêm não - màng não do nhiễm các loại vi khuẩn hoặc vi nấm. Vì vậy, cần khai thác yếu tố dịch tễ có nguy cơ nhiễm bệnh một cách thận trọng, đồng thời nhất thiết phải thực hiện các xét nghiệm cận lâm sàng để giúp cho việc chẩn đoán xác định rõ ràng. Chẩn đoán cận lâm sàng thường được thực hiện là xét nghiệm dịch não tủy để tìm amíp, nếu bệnh nhân tử vong có thể phẫu thuật tử thi tìm amíp ở mô tế bào não để chẩn đoán hồi cứu. Cũng có thể thực hiện việc nuôi cấy amíp từ bệnh phẩm dịch não tủy trong môi trường thích hợp như môi trường Willaert cho kết quả tốt. Ngoài ra, có thể thực hiện gây nhiễm bệnh cho chuột nhắt bằng cách tiêm dịch não tủy của người bệnh vào não chuột hoặc nhỏ bệnh phẩm vào mũi chuột; thường sau từ 4 đến 7 ngày chuột sẽ chết, mổ não chuột để tìm amíp. Chẩn đoán huyết thanh cũng là kỹ thuật cận lâm sàng được thực hiện nhưng ít có giá trị vì hiệu giá kháng thể thấp.

Hồi cứu chẩn đoán cận lâm sàng được thực hiện tại BV. Bệnh Nhiệt đới TP.HCM, ở đây đã xét nghiệm dịch não tủy của cả hai bệnh nhân tử vong ghi nhận có sự hiện diện hình thể của amíp; có kết quả dương tính với amíp Naegleria fowleri bằng kỹ thuật sinh học phân tử PCR và phẫu thuật tử thi.

Phòng bệnh hơn chữa bệnh

Loại đơn bào chân giả hay amíp Naegleria fowleri sống tự do trong thiên nhiên bất thường xâm nhập vào cơ thể người ký sinh gây bệnh viêm não-màng não là một bệnh hiếm gặp tại nước ta nhưng khi bị nhiễm bệnh sẽ chiếm tỉ  lệ tử vong cao. Cụ thể đã có hai trường hợp tử vong vừa qua tại TP.HCM. Bệnh hiếm gặp không phải là không có, không gặp; vì vậy cộng đồng người dân cần cảnh giác.    

Cách phòng bệnh tốt nhất là chỉ nên tắm, bơi lặn ở những nơi nước sạch và sử dụng dụng cụ kẹp mũi bảo vệ khi tắm, bơi lặn trong các ao, hồ, sông ngòi, bể bơi bị nhiễm bẩn có khả năng hiện diện mầm bệnh. Cần chú ý khi tắm, bơi lặn ở ao, hồ, sông ngòi, thậm chí tại các bể bơi không được làm vệ sinh tốt; nếu dùng chân khuấy đảo các chất dưới đáy hồ, ao, bể bơi lên chẳng may để nước xộc lên mũi sẽ tạo cơ hội để amíp Naegleria fowleri tự do bất thường xâm nhập vào cơ thể người ký sinh để gây bệnh.

Vấn đề nhiễm bệnh từ mầm bệnh có trong không khí, bụi đất bị ô nhiễm đang được các nhà khoa học, y học tiếp tục nghiên cứu, xác định thêm. Dù sao đi nữa, khi có dấu hiệu nghi ngờ bị nhiễm bệnh, cần đến ngay cơ sở y tế để được phát hiện, chẩn đoán xử trí kịp thời.

 TTƯT.BS. NGUYỄN VÕ HINH